De vicieuze cirkel van flexibilisering in de zorg

Afgelopen weekend mochten we een bijdrage leveren aan het NRC artikel over de ontwikkeling van zzp in zorg en onderwijs. Zo'n artikel geeft uiteraard slechts een beperkte mogelijkheid om uit te leggen hoe de arbeidsmarkt in de zorg op dit moment steeds verder verslechterd. Op onze eigen website hebben we meer ruimte. Hoe zit de vicieuze cirkel van flexibilisering in de zorg wat ons betreft in elkaar?

Zorgmedewerkers zijn persoonlijk betrokken

Zorgmedewerkers maken een bewuste keuze om een vak te leren waarin er inhoudelijke kennis wordt verlangd en je ook veel van jezelf in het vak moet leggen om er goed in te zijn. Je kunt het 'een roeping' noemen, maar misschien gaat dat iets te ver. Wat in ieder geval vast staat is dat zorgmedewerkers op persoonlijk vlak veel (moeten) investeren. Het maakt de individuele betrokkenheid bij het werk met de cliënt of patiënt hoog, maar stelt de persoon in kwestie ook op de proef. Het gaat immers vaak over het leven en de dood. Over ziek zijn en verlies. 'Werkdruk' in de zorg gaat om die reden niet alleen over lichamelijke belasting, maar ook over mentale beproeving. Voor zorgmedewerkers gaat 'werk' primair over de relatie met de cliënt. Daar moet de energie naar toe. De relatie met de locatie of de organisatie is vaak secundair van aard.

Het vak staat steeds verder onder druk...

De zorg staat onder druk. Inmiddels komt het woord 'zorginfarct' steeds vaker naar boven om dat te duiden. De capaciteit aan beschikbare mensen en geld past niet meer bij de vraag naar zorg. Hoe ga je om met gekrompen capaciteit, terwijl de belofte aan de klant dezelfde blijft? Zorgverzekeraars leggen inmiddels uit dat de toegang tot zorg voor burgers wordt afgebouwd, ondanks dat het wettelijke recht op zorg niet is veranderd. De bedenkers van de zorgverzekeringswet verwachten inmiddels ook zelf dat het systeem opgeheven zal moeten worden. Tot nu toe wil de politiek er echter niet aan en loopt de zorgmedewerker het dus op. Deze is in feite het sluitstuk tussen de (terechte) verwachtingen van de burger en de (logische) terughoudendheid van de politiek om het systeem te wijzigen. Als gevolg daarvan staat het vak voor de zorgmedewerker al jaren onder druk. Er zijn te hoge administratieve lasten, te weinig tijd voor de cliënt en er is onvoldoende waardering, lees je terug. De zorgmedewerker zit vakmatig knel in de praktijk en noemt dit dikwijls een 'gebrek aan autonomie'.

... en de inkomsten schieten inmiddels tekort

Daar komt inmiddels bovenop dat de laagte van het salaris echt pijn doet bij zorgmedewerkers. Praktisch vertaald: zorgmedewerkers komen niet rond. Laat staan comfortabel rond. Het salaris in de zorg staat nu zo'n 25 jaar (!) op zo'n 9% achterstand. Jaar op jaar. Dit wordt de loonkloof in de zorg genoemd. Daar bovenop komt de inflatie als apart vraagstuk. De CAO onderhandelingen van dit moment bieden een praktijkvoorbeeld over het waarom de salarissen in ziekenhuizen achter blijven. De financier wil niet meer geld uitgeven aan zorg, want dat is de opdracht. De werkgever wil graag degelijk betalen, want dat is nodig om medewerkers te behouden. Zorgmedewerkers verwachten een degelijk loon, want ze worden overvraagd. Inmiddels zijn we bij stakingen aanbeland en dit haalt dan het landelijke nieuws. Dat zorgmedewerkers al jaren onder forse financiële druk staan en dit met armoede gepaard kan gaan, haalt de media zelden.

Tussenstand van de vicieuze cirkel

• Een zorgmedewerker doet een forse persoonlijke investering door de aard van het werk;
• Zorgmedewerkers voelen zich lang niet altijd betrokken bij de werkgever of locatie;
• Het uitgangspunt voor zorgmedewerkers is de cliënt / patiënt / deelnemer. Daar zit de chemie;
• Zorgmedewerkers ervaren dat de politiek geen keuze maakt en zien het werk onder druk staan;
• Een tekort aan salaris brengt naast fysieke en mentale belasting, ook financiële stress.

Hoe we het werk organiseren wordt niet samen bepaald

Ondanks dat de druk op werkgevers én werknemers torenhoog is, brengt dit de twee partijen niet samen. Hoe er beter georganiseerd kan worden binnen een zorgorganisatie, is een zoektocht die niet gezamenlijk wordt ondernomen. De zorg is tot op heden zeer traditioneel in haar wijze van organiseren. Top-down besluiten nemen over kritische werkprocessen en de manier waarop het werk georganiseerd wordt, is de dagelijkse praktijk. De rol van de financier die eenzijdig besluiten neemt die fors ingrijpen in de praktijk, helpt ook niet mee. In een tijdperk waar werkenden weten wat ze waard zijn, leidt dit tot steeds meer onbegrip en frustratie. Onderzoek onder pensioenfondsen laat zien dat werkgevers met hun kleinerende gedrag uitstroom veroorzaken. Zorgmedewerkers ervaren dus een 'gebrek aan inspraak en zeggenschap' zoals dat dan heet. Zelfs basale zaken zoals een rooster leiden tot ultieme frustratie in de praktijk. Werk en privé valt vaak slecht te combineren.

'Waarom zou ik nog in loondienst blijven?'

De zorgmedewerker vraagt zich steeds vaker af of de vaste baan nog wel het uitgangspunt moet zijn. Een pensioenfonds stelde vorig jaar vast dat werkdruk een steeds grotere reden is om dienstverband te verlaten. Het zal niet verbazen dat zorgverleners ontslag nemen om 'normaal' te kunnen werken. Steeds meer zorgmedewerkers wisselen binnen twee jaar van vaste baan. Ander onafhankelijk onderzoek laat zien dat eenmaal uitgestroomd, 86% van de ex-medewerkers de oud werkgever niet aanraadt. Het vaste dienstverband is steeds vaker de slechte optie. Flexibiliseren richting uitzenden en detacheren, of kiezen voor een ondernemend bestaan als zzp'er wint aan populariteit. Inmiddels zijn er zo'n 180.000 zzp'ers in zorg en welzijn; 13% van het totaal aan werkenden in deze sectoren. Het aantal starters in zorg en welzijn is verdubbeld sinds 2020. Deze zorgmedewerkers gaan in ieder geval nog verder in de zorgsector. De medewerkers die de zorg definitief de sector de rug toegekeerd zijn tevreden over die beslissing. Het leeuwendeel van ex-zorgmedewerkers keert nooit meer terug.

Teams van vaste medewerkers zien de druk oplopen

Teams van vaste medewerkers in de zorg hebben steeds meer goede collega's zien vertrekken de afgelopen jaren. Ons doorlopend onderzoek naar de instroom richting zzp laat zien dat in 90% van de gevallen vaste collega's hun collega met lede ogen zien vertrekken. Openstaande vacatures worden structureel omdat de krapte in de arbeidsmarkt zorgmedewerkers een schaars goed maakt. De gaten die overblijven in het rooster maken dat zorgmedewerkers in vaste dienst het steeds zwaarder krijgen. Door onhandig plannen en slecht strategisch personeelsbeleid werken vaste zorgmedewerkers uiteindelijk de vervelende diensten. Dit valt deze medewerkers zwaar en uitval komt steeds vaker voor. Ziekteverzuim blijft records breken. Collega's binnen de teams begrijpen waarom vaste zorgmedewerkers flexibel gaan werken. En steeds meer collega's kiezen er ook zelf voor. De vicieuze cirkel van flexibilisering in de zorg is rond.

De vicieuze cirkel

• Zorgmedewerkers hebben weinig uitzicht op samen organiseren met hun werkgever;
• Vaste medewerkers zien flexwerk en starten als zzp'er in de zorg inmiddels als logisch alternatief;
• Teams waar vaste collega's vertrekken begrijpen dat, maar zien de druk verder oplopen;
• Flexibilisering is geen probleem op zichzelf, maar een symptoom.

En de zzp'er? Die wordt zelfstandig ondernemer

De 180.000 zzp'ers in de zorg bevalt het ondernemerschap over het algemeen goed. Nadat ze vanuit loondienst hun eerste stappen in het zzp-schap zetten, zien we dat het zelfstandig ondernemerschap het overneemt. Zelfstandig zijn bevalt goed en krijgt een rapportcijfer 8,5. Het is dan ook geen verrassing dat een verplicht dienstverband geen optie meer is voor deze groep. Ondanks dat het zzp-schap een forse investering vraagt, blijken veel zorgmedewerkers dit duurzaam aan te gaan. De wet- en regelgeving voor zzp'ers in de zorg is niet mals, nu zij zowel IB-ondernemer, zorgaanbieder én professional ineen dienen te zijn. Maar ze hebben het er graag voor over merken we aan onze abonnees. Een zelfstandig ondernemer is geen flexwerker en de toekomst voor de zzp'er in de zorg ziet er dan wat ons betreft ook goed uit. Maar hoe moet het verder met het dienstverband?

Werkgevers: 'flex moet weg!'?

Hoe je aantrekkelijk werkgever kunt worden in de zorg is ruim 35 jaar bekend. De behoeften van zorgprofessionals zijn universeel, iets dat al in de jaren '80 werd vastgesteld. Werkgevers in de zorg hebben hier niets mee gedaan. Via een wet proberen beroepsorganisaties nu werkgevers te dwingen tot inspraak. Werkgevers hebben dus vooral heel veel kansen laten liggen. Maar de vicieuze cirkel van flexibilisering in de zorg heeft allerminst tot nederigheid geleid bij werkgevers. Integendeel. Zorgorganisaties denken het zonder zzp'ers af te kunnen. Ze halen de media door aan te geven dat de flexibilisering is doorgeschoten en zijn trots als ze het zonder externe inhuur en zzp'ers redden. Een 'goed voorbeeld' heet dat dan. De praktijk is echter dat werkgevers niet meer aan zet zijn. Zeker niet in de zorg. Krapte op de arbeidsmarkt ontnam werkgevers de regie en gaf deze aan werkenden. Toch is het volgens het ministerie van VWS aan werkgevers om de arbeidsmarkt te verbeteren. Er ligt dus een forse klus voor werkgevers en dat zal alle energie kosten de aankomende jaren. De zzp'er de schuld geven om de aandacht af te leiden van het werkelijke probleem is wat ons betreft ongepast. Om die reden werken we graag mee aan een artikel met als titel de zzp’er heeft het voor het zeggen in de zorg en onderwijs.