Waar komt het mantra 'vast dienstverband is de norm' vandaan?

Ondanks dat de flexibilisering van de arbeidsmarkt al decennia onderweg is, blijft de overheid aansturen op het vaste dienstverband als dé logische arbeidsrelatie. Waar komt het mantra het 'vast dienstverband is de norm' eigenlijk vandaan? Een hoogleraar arbeidsrecht geeft antwoord in een korte radio uitzending.

Vast dienstverband de 'norm'?

Het is de afgelopen jaren vanzelfsprekend geworden dat het kabinet het vaste dienstverband als 'de norm' communiceert. De kans is aanzienlijk dat ook voor een volgend kabinet het vaste dienstverband de logische route moet worden voor werkenden. Vooral de zorgsector heeft te lijden onder het beeld dat als je in loondienst zou kunnen werken, dat via dwang opgelegd moet worden. Een vast dienstverband bij een zorgorganisatie werd onlangs nog door meerdere ministers onderstreept als een 'duurzame arbeidsrelatie'. Het via een stappenplan plat slaan van schijnzelfstandigen en ze naar een dienstverband dwingen krijgt tot op vandaag steun vanuit de kamer. Waar komt de onderbouwing van het 'vaste dienstverband als norm' vandaan?

Hoogleraar arbeidsrecht: dienstverband = beter

In het radioprogramma WNL Haagse Lobby geeft hoogleraar arbeidsrecht Evert Verhulp een fascinerende inkijk in de doelredenatie naar een vast dienstverband. Zijn mening is relevant, aangezien hij maar liefst 10 jaar (!) zitting nam in de Sociaal Economische Raad (SER), de club die bepalend is voor het beleid op de arbeidsmarkt. Hij was bestuurslid van de SER vanaf 2015 en trad in 2022 af als 'kroonlid'.

Hoe kijkt deze jurist naar het vaste dienstverband?

• Een vast dienstverband leidt volgens Verhulp "tot een 'relatie' met de werkgever";
• Als je als werkende zo'n relatie hebt, "wordt de persoonlijke investering die de werkende doet groter";
• Een vaste relatie met een werkgever leidt tot "een grotere arbeidsproductiviteit" dan bij externe inhuur;
• "Omdat een werkgever de werknemer stuurt", wordt er meer geïnvesteerd in scholing en ontwikkeling;
• Daarom is een duurzame arbeidsrelatie altijd beter dan een tijdelijke arbeidsrelatie;

De redenatie is dat de werknemer via sturing van de organisatie tot persoonlijke ontwikkeling gedwongen wordt. Daarnaast is het beeld dat er over het algemeen sprake zal zijn van een functionerende relatie tussen organisatie en werknemer. En dat dit leidt tot meer arbeidsproductiviteit. Hoe kijkt dit ex-SER kroonlid naar een flexkracht en zzp'er?

• Een externe kracht heeft "minder relatie" met een organisatie en daardoor nemen zij "meer afstand";
• De "arbeidsproductiviteit neemt af omdat mensen zich (als externe, red.) anders neerzetten";
• "We weten dat als je je eigen broek moet ophouden, je minder investeert in scholing en ontwikkeling."
• Als mensen zich verhuren "kunnen zij diensten weigeren en bijvoorbeeld besluiten nachtdiensten niet te doen";
• Op de vraag waarom werkenden flexibiliseren, dan komt dat doordat het "beroep op werknemers ‘af en toe’ extreem hoog is".

De redenatie is dat de flexibel werkende berekenend is en voor zichzelf kiest. De homo economicus. Het zijn werkenden die er niet 'vol' voor gaan en daardoor minder arbeidsproductief zijn. Ze investeren minder in zichzelf, want ze missen de dwang van een werkgever. Ook blijken ze niet geïnteresseerd in de relatie met de werkgever; anders hadden ze wel in vaste dienst gezeten. Realiseer je dat deze beelden binnen een radio programma van enkele minuten worden gecommuniceerd. Hoe gaat de dialoog binnen de SER als dit soort onderwerpen op de agenda staan en er uren wordt gediscussieerd? De kans dat het het mantra 'vast dienstverband is de norm' wordt doorbroken is bijzonder klein te noemen.

Wat drijft de werkende mens?

De wijze waarop inhoudelijke experts kijken naar de drijfveren van de mens, is de afgelopen decennia enorm veranderd. Een voorbeeld. 90% van alle kennis die we nu hebben over hoe de hersenen werken en mensen functioneren, is ontstaan in de afgelopen 20 jaar. Met een arbeidswet uit 1907 geeft dat te denken. Een werkende blijkt niet een berekenende financieel gedreven opportunist te zijn, zoals economen en juristen klaarblijkelijk nog steeds stellen, maar een individu dat op zoek is naar passende (werk)omstandigheden. In de zorg wordt de relatie met de werkgever al decennia gemist, zijn scholingsmogelijkheden drastisch afgebouwd, hebben werkenden een te klein contract en zijn zorgprofessionals de sturing en dwang zat.

Hoe is het mogelijk dat een prehistorische kijk op het nut van een vast contract nog steeds een plek heeft bij beleidsmakers? Dat blijkt logisch. Kennis over vakgebieden zoals toegepaste sociale psychologie en neurowetenschap is niet terug te vinden bij de opbouw van de SER kroonleden. Ook een 'toonaangevend' rapport door de commissie Borstlap werd door juristen en economen opgesteld. Ja, ik heb het punt van een gemis aan gedragswetenschappelijke inzichten over werk in 2019 daar ingebracht. Uiteraard zonder effect.

Binnen de SER is de kwaliteit van de dialoog over wat werkenden nodig hebben, logischerwijs gehandicapt. De mensen die dat gesprek voeren hebben namelijk ver voor het jaar 2000 hun studie afgerond. Sindsdien is er nogal wat veranderd als het aankomt op kennis over wat mensen drijft. Verjong de SER en vul aan met wetenschappelijke vakgebieden die zinnig blijken te zijn. Maar ook al zou actuele kennis over gedragswetenschap wel aanwezig zijn binnen de SER, dan worden gedragswetenschappers eenvoudigweg genegeerd - zoals we met de gedragsunit tijdens de corona crisis zagen. 'De chaos tijdens corona had voorkomen kunnen worden', zo stelden de onbenutte wetenschappers achteraf. Vasthouden aan eigen mantra's blijkt eenvoudiger dan nieuwsgierig zijn en gebruik maken van actuele wetenschappelijke inzichten. De chaos op de arbeidsmarkt zal voorlopig aanblijven.  - Lex Tabak, initiatiefnemer ZZP-erindezorg.nl en De Gedragscoach.

Voor een meer genuanceerd beeld over Evert Verhulp, check dan deze aflevering van de podcast van de Werkvereniging.